شنیدن عنوان مرکز یا مراکز تحقیقاتی، در ایران گاه یادآور عناوین تشریفاتی است که فقط هست تا باشد و چیزی از تمام عناوین موجود در جهان کم نداشته باشیم. اما وقتی صحبت از «بزرگترین مرکز تحقیقات روباتیک و مکاترونیک خاورمیانه و غرب آسیا» به میان می‌آید قضیه کمی
متفاوت می‌شود و قصه وقتی مهم‌تر می‌شود که نام ایران درمیان باشد. عنوان پرطمطراق «بزرگترین مرکز در خاورمیانه و غرب آسیا» بهانه یک بازدید بود تا نمودهای عینی را ببینیم و به دور از هیاهوهای تبلیغاتی مدیران پای گفت‌وگوی جوانانی از جنس پژوهش، خلاقیت و کارآفرینی بنشینیم. اینجا مرکز تحقیقات دانشگاه آزاد قزوین است که به مدد تمام پژوهش‌های کاربردی و در حال انجامش، تلاش‌های دانشجویان و استادانش برای توسعه در زمینه‌های علمی عنوان بزرگترین مرکز در خاورمیانه را به خود اختصاص داده است. در بازدید از مرکز تحقیقات با چهار بخش مراکز تحقیقاتی، شتابدهنده‌ها، مرکز رشد و واحد تجاری سازی رو برو شدیم که در عین استقلال وابسته به یکدیگر بودند و نوشتن در مورد همه آنها در یک گزارش نمی گنجد و گزارش های جداگانه را طلب می‌کند. گزارش پیش رو به نخستین و البته -به گفته محققان شاغل در مرکز- مهم‌ترین بخش یعنی واحدهای مختلف مراکز تحقیقاتی اختصاص دارد. مرکز تحقیقات از واحدهایی چون مرکز تحقیقات بتون، روباتیک، مکاترونیک و ... تشکیل شده است. در گفت‌وگوهایی جداگانه با پژوهشگران واحدهای مذکور حول محور کارشان و دستاوردهایشان را می خوانید.
تحقیق و توسعه، حلقه مفقوده اکوسیستم کارآفرینی
دکتر امید امیرغیاثوند، مدیر شتابدهنده و عضو هیأت مدیره مرکز فناوری و نوآوری سینتک: یکی از مهم‌ترین حلقه‌های مفقوده بر سر پیشرفت تکنولوژی داخلی ضعف تحقیقات و توسعه است، تحقیقات نه به معنای چاپ مقاله و اصطلاحاً «پی‌پر» بلکه تحقیقات عملی در آزمایشگاه و توسعه در صنعت. تحقیق و توسعه باید توأمان باشد تا به ارزش افزوده و نتیجه و محصول برسد. در واقع آنچه از اکوسیستم کارآفرینی در داخل حذف شده و چرخه را با مشکل روبه‌رو کرده تحقیقات و توسعه همزمان است. کمبود کار R&D (تحقیق و توسعه) باعث شده که اساساً کارآفرینی جلو نرود. شاید بتوان این مفهوم را با یک نمونه خارجی بهتر توضیح داد. شما در نظر بگیرید شرکت گوگل سال‌ها در زمینه ترجمه ماشینی کار کرد و بعد از پنج شش سال یک محصول به نام «گوگل ترانسلیت» را معرفی کردند که حاصل کار سال‌ها تحقیق در این زمینه بود و نهایتاً به محصول رسید.
ابتدای کار تحقیق و توسعه، یافتن مشکل یا مسأله است که این مشکل یا مسأله ممکن است فرصت باشد یا تهدید و چالش که در نهایت باید برای آن راهی پیدا شود. یافتن راه مبتنی بر دانش است و این دانش حاصل تحقیقات و توسعه است. به عبارت ساده‌تر شما اول مسأله را یافته و بعد به سراغ راه حل‌های مختلف رفته اید، بهترین راه حل را انتخاب کرده اید، روی آن تحقیق انجام داده اید و به نتیجه رسیده اید. تمام این مراحل به توسعه تکنولوژی منجر می‌شود. در اینجا منظور از تحقیق و توسعه تکنولوژی آن تحقیق و توسعه‌ای است که ضمن دانش‌افزایی به ارزش افزوده ختم شود. ارزش افزوده زمانی است که کسی نتواند شما را کپی کند وگرنه همه بلد هستند سایت بزنند اما یک سایت می‌شود فیس بوک یا گوگل یا نمونه‌هایی وطنی. مثلاً 15 سال پیش مسأله‌ای به نام «شبکه‌های اجتماعی» مطرح نبود اما به محض شناسایی خلأ، به عنوان یک فرصت تلقی شد تحقیقات شکل گرفت و به نتیجه رسید و محصول جدید به مخاطب گفت شما در این شبکه‌ها می‌توانید تبلیغ کنید، خدمات و جنس بفروشید، دنبال کار بگردید، گپ بزنید و کارهایی که امروز از این شبکه‌ها مشاهده می‌کنید.
نسبت دانش و اکوسیستم استارت آپی
دانش چیزی است که در صحنه استارت آپی ایران نیست یا کمرنگ است. دانش، تکنولوژی می‌آفریند و تکنولوژی هم به دست نمی‌آید مگر با تحقیق و توسعه. در بسیاری از مسائل اگر قرار است به ارزش افزوده فکر کنیم باید تکنولوژی را خودمان توسعه دهیم. البته که در بسیاری از موارد مثل تکنولوژی سخت افزارهای رایانه‌ای فاصله ما با دنیا آنقدر زیاد شده که نباید به فکر توسعه در این بخش‌ها باشیم و بهتر است آنها را رها کنیم اما هنوز هستند مواردی که می‌توان در آنها تحقیق و توسعه داشت، به دانش رسید و طلب ارزش افزوده کرد. به طور مثال حوزه نرم افزار که در آن فاصله کمی با دنیا داریم و می‌توانیم با سرمایه گذاری‌های کوچک و برنامه‌ریزی در آنها به نتیجه مطلوب برسیم. نه تنها ما که در کشورهای نسبتاً پیشرفته دنیا نیز این موضوع مرسوم است که در بخش‌هایی که تکنولوژی بومی وجود ندارد سیاستگذاران و برنامه نویسان توسعه آن موضوعات را رها می‌کنند و در بخش‌هایی به سرمایه گذاری و تحقیق و توسعه می‌پردازند که امید پیشرفت و نتیجه‌گیری دارند. مثلاً کشور هندوستان درآمدی معادل درآمد نفت ایران از محل توسعه صنعت نرم افزار کسب کرده است، درآمدی که حاصل سرمایه‌گذاری روی تحقیقات و توسعه در بخش نرم افزار است و طی چند سال اخیر به دست آمده.
دانشجوی دکترا بودن شغل است
متأسفانه در ایران مشکل اینجاست که همه به‌دنبال محصول و نتیجه هستند و به تحقیقات بهایی داده نمی‌شود. چه بسیار صاحبان سرمایه و صنعت هستند که حاضرند چندین برابر پول بدهند تا تکنولوژی‌هایی را از خارج با کیفیت‌های پایین تری وارد کنند اما همان سرمایه را به محققان داخلی ندهند و تا رسیدن به نتیجه صبر نکنند. در ایران اینگونه است که سرمایه گذاران می‌گویند شما اگر این محصول را بسازید ما می‌خریم اما نمی‌دانند چه کسی باید هزینه رسیدن به محصول را بپردازد. این نوع برخورد در داخل در حالی است که مایکروسافت برای تحقیق و توسعه ویندوز تا رسیدن به محصول ویندوز10 چیزی حدود 6 میلیارد دلار هزینه می‌کند، آن هم هزینه‌ای که شاید به نتیجه هم نرسد. کمپانی اپل یک سوم درآمد سالانه‌اش را صرف تحقیق و توسعه می‌کند. در سال 2014 درآمد سالانه اپل 154 میلیارد دلار بوده که 50 میلیارد دلار آن را صرف تحقیقات کرده، هزینه‌ای معادل اداره یک کشور.
در ایران تحقیقات بیشتر جنبه نظری دارد که ما اصلاً منظورمان این بعد از تحقیقات نیست بلکه مقصود آن تحقیقی است که محصولش را مشاهده می‌کنیم. تحقیقاتی که ملزم به استخدام دانشجوی دکتراست. در کشورهای پیشرفته، دانشجوی دکترا بودن شغل محسوب می‌شود نه صرف گرفتن مدرکPHD. یعنی به دانشجویان دکترا و پسادکترا و حتی کارشناسی ارشد وظیفه داده می‌شود تا در موضوعاتی که به آنها محول می‌شود تا رسیدن به نتیجه تحقیق و توسعه انجام دهند.
روبات‌ها همزمان می‌آفرینند و می‌میرانند
اما مقصد بعدی ما بازدید از مرکز تحقیقات روباتیک است. همان مرکز روباتیک معروف دانشگاه قزوین با آن سبقه طولانی در برگزاری مسابقات ربوکاپ و تورهای داخلی و بین‌المللی. یک سالن بزرگ تو در تو که قسمتی از آن یک زمین فوتبال است، قسمتی دیگر پر از روبات‌های انسان نما و غیر انسان نما و یک بخش کارگاهی که بشدت شلوغ و به هم ریخته است، پر از قطعات الکترونیکی و غیرالکترونیکی. از دل همین مرکز تحقیقاتی شلوغ و پلوغ روبات‌های ارزشمندی بیرون آمده که جایزه‌های جهانی برده و سهم بسزایی در عنوان «بزرگترین شدن» مرکز تحقیقات قزوین در خاورمیانه داشته‌اند.
مهدی دادور، سرپرست تیم تحقیقات روبات‌های پای متحرک پیشرفته: این مرکز تحقیقات روی روبات‌های خودکار، نیمه خودکار و کنترل از راه دور کار می‌کند و اساس عملکرد این آزمایشگاه ارائه محصولاتی است که بتواند وارد صنعت و زندگی روزمره مردم شود و خدمات ارائه دهد. اما از آنجا که این آزمایشگاه طی چند سال اخیر به سمت استاندارد شدن پیش رفته ما هم سعی کردیم که دیدمان را به سمت صنعتی شدن روبات‌ها بچرخانیم.
روبات‌ها می‌توانند اشتغالزایی و فرصت‌های شغلی جدید ایجاد کنند و همزمان موقعیت‌های شغلی گذشته را از بین ببرند و بیکاری بیافرینند. ما برای تحلیل و بررسی این وضعیت‌ها نگاهمان به کشورهای توسعه یافته در این زمینه است. نخستین و مهم‌ترین موضوع درباره علم روباتیک این است که خیلی از نظریه پردازهای اقتصادی پیش‌بینی کرده‌اند که اکثر عناوین شغلی در آینده‌ای نه چندان دور به یک سری از سرفصل‌های علمی وابسته خواهد بود. نانو تکنولوژی، زیست شناسی ترکیبی، بیگ دیتا و روباتیک از جمله موضوعات علمی است که فرصت‌های شغلی بر اساس آنها شکل خواهد گرفت. اما طبیعتاً چالش‌هایی را هم به وجود خواهد آورد. به‌طور مثال در امریکا با ورود نرم افزارهای حسابداری به بازار 17 درصد بیکاری رشد یافت و موجب نگرانی‌هایی شد اما با پیشرفت علم و صنعت نرم افزار بازار کار جدیدی به وجود آمد که نه تنها بیکاری را از میان برد که فرصت‌های جدیدی نیز ایجاد کرد. در حال حاضر حدود 2 میلیون و دویست هزار روبات صنعتی در دنیا وجود دارد، 35 میلیون روبات خدمت رسان و آموزشی و سرگرمی که طبیعتاً این چند ده میلیون روبات را تعدادی مهندس و تکنیسین طراحی کرده‌اند و از این جهت به اشتغالزایی پرداخته‌اند و از سوی دیگر مشاغلی را از میان برده‌اند.
پیش‌بینی‌های اقتصادی و بازار مدعی است تا 5 سال آینده روبات‌ها بازاری 150 میلیارد دلاری را از آن خود خواهند کرد که از این مقدار 75 میلیون دلار روبات صنعتی و مابقی سهم روبات‌های خدمت رسان و آموزشی است. پراکندگی روباتیک در زندگی بشر امروز آن قدر زیاد است که به قول معروف می‌گویند روبات‌ها از آنچه تصور می‌کنید به شما نزدیک ترند. چراکه نه تنها خود روبات‌ها خالق صنعت روباتیک هستند که در دیگر صنایع نیز نقش آفرینی می‌کنند. صنایع دارویی، فلزی، الکتریکال و... صنایعی هستند که روبات‌ها در آنها نقش آفرینی بسزایی دارند تا همچنان روبات‌ها گستردگی خود را در صنعت افزایش دهند.
وقت آن رسیده که صنعت روباتیک وطنی داشته باشیم
بررسی روبات‌ها از دیدگاه کاربردی این است که ساده‌ترین هدف ایجاد این موجودات آهنی افزایش بهره‌وری بوده. به عبارتی سیستم‌های روباتیک آمدند تا همزمان کمیت و کیفیت را افزایش دهند. به طور مثال از جمله چالش‌های مهم صنایع بحث ایمنی در کار است که با وجود روبات این دغدغه به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. حال با در نظر گرفتن جایگاه علم روباتیک در دنیا می‌توانیم به اهمیت انکارناشدنی آن پی ببریم و با تأسف بگوییم ایران هیچ جایگاهی در این صنعت ندارد اما تحقیقات روباتیک داریم. تحقیقات مهمی که در صورت توجه به آنها می‌توان به صنعتی پررونق فکر کرد. ما در زمینه تحقیقات پیشرفت خوبی داشته‌ایم که در کنار آن تکنولوژی‌های مختلفی را توسعه داده‌ایم. از تمام شواهد و قراین این طور برمی آید که الان در زمینه روباتیک به مرحله‌ای رسیده‌ایم که باید به فکر صنعت باشیم. صنعتی که به مدد در حال توسعه بودن چالش‌هایش را می‌دانیم و می‌توانیم با تجربه کشورهای پیشرو قدم در راه بگذاریم. در نتیجه آینده ایران با نگاه به صنعت روباتیک و برنامه‌ریزی دقیق در این زمینه می‌تواند روشن ترسیم شود.